Reiniging en andere rituelen als alternatief voor infanticide[1]
Veel Afrikaanse volkeren beschouwen het (ongewenst) krijgen van tweelingen als een besmetting. In veel etnische culturen werd i.p.v. het verstoten van de moeder en/of de vader en/of infanticide reinigingsrituelen ingezet. Aan zulke rituelen nemen niet alleen de vader en moeder en de familie deel, maar vaak ook het hele dorp. Bij enkele volken is het zelfs zo dat als iemand uit het dorp ontbreekt dan wordt die als de veroorzaker van de tweelinggeboorte gezien. (Bij de Sango) Bij andere volkeren zijn bepaalde mensen weer juist uitgesloten van deze rituelen. Bij de Konde mogen bijvoorbeeld zwangere vrouwen er niet aan deelnemen. Door deze rituelen probeert men te verhinderen dat de tweeling besmetting zich uitbreidt.
Dat de rituelen van gewichtige betekenis zijn blijkt onder andere uit de onverbiddelijke verbanning van de ouders als ze niet aan de ceremonie willen deelnemen. (Fungwe en de Wemba) Als iemand voorafgaand aan de uitvoering van de rituelen op de akkers aan het werk is geweest dan zal de regen uitblijven denken de Ronga.
Isoleringshut
De moeder wordt voorafgaand aan de uitvoering van de rituelen geïsoleerd (bij de Shogo, Kamalamba, Sango, Hehe, Benga, Pangwa, Safwa, Konde, Ronga.) Gedurende die tijd mag niemand de isoleringshut bezoeken, omdat de besmetting zich dan vrijwel zeker zou verspreiden en allerlei vormen van verschrikkingen teweeg zal brengen. Er is rapportage over circa 25 volken waar de moeder met de tweeling geïsoleerd wordt maar per definitie wel welkom zijn en circa 8 volkeren waar dat niet het geval is[2].
Een vreemdeling die per vergissing zo’n hut zou betreden werd onmiddellijk gevangen genomen en als slaaf verkocht. (Bij de Shogo) Anders zou het gevolg zijn dat er opnieuw een tweeling wordt geboren.
Om nog zekerder te zijn dat de besmetting zich niet uitbreid wordt achteraf vaak de isoleringshut in de brand gestoken en ook de hut waarin de geboorte van de tweeling heeft plaatsgevonden. (Ibo, Safwa, Ronga)
Tegen het einde van de isoleringstijd worden bij het voor het eerst in de openbaarheid tredende tweeling grote feesten georganiseerd. (Shogo, Hehe, Sango, Ndonga, Kwanyama)
De reinigingsrituelen zijn waarschijnlijk al heel oud. Ze bestaan in relatief van elkaar geïsoleerde gebieden in Oost en West Afrika. Dat wijst op een hele oude oorsprong van migratie en culturele uitwisseling. De rituelen bestaan zowel bij volken die tweelingen welkom heten als bij volken waar tweelingen niet gewenst zijn. Ze kunnen voor een groot deel beschouwd worden als een alternatief voor de infanticide van tweelingen.
Besmetting
Een dichte stip betekent: Moeder en tweeling die welkom zijn worden een periode geïsoleerd en daarna feestelijk welkom geheten.
Een open stip betekend: Moeder en tweeling die niet welkom zijn worden een periode geïsoleerd en daarna wisselend behandeld.
De rituelen hebben in diverse etnische groepen ook geen volledig resultaat. Vaak blijft de moeder besmettelijk totdat ze bij haar man een “gewoon” kind gekregen heeft. (Bij de Nyika, Kaonde, de Wiwa, Wimanwanga en de Fungwe.) Bij de Kamba, Kikuyu, Bassari en Lotuka wordt de vrouw door de echtgenoot verstoten, maar heeft wel het recht om te hertrouwen. Voor de nieuwe echtgenoot levert dat geen gevaar op. Ze is weer rein als ze bij een andere man een “gewoon” kind gekregen heeft. Bij enkele volken mag ze tot ze een “gewoon” kind gekregen heeft niet meer deelnemen aan het zaaien of oogsten van voedselgewassen. Bij de Lakuta mag de vader van de tweeling niet meer deelnemen aan oorlogshandendelingen en niet aan de jacht totdat zijn vrouw een gewoon kind gekregen heeft.
Kortom: ook in de gevallen waarin geen infanticide plaatsvind, wordt het krijgen van een tweeling toch met tegenzin bekeken en worden de ouders er op uiteenlopende manieren voor gestraft met verstoting of allerlei verregaande sociale beperkingen.
In de Nigerdelta komt / kwam het doden van de moeder veelvuldig voor. Een afgezwakte vorm daarvan is/was het verdrijven van de moeder naar het oerwoud. De verwachting was dat ze daar zou sterven of zich voor altijd in de “tweelingstad” te vestigen. Van deze merkwaardige vermelding van een toevluchtoord, een stad in het oerwoud voor moeders en tweelingen, wordt gezegd dat die gemeld werd bij de Aro, Ibibio, Efik, Eket, Anang. Een korte zoektocht op internet leverde alleen toeristische zoekresultaten op.[3]
[1] De tekst m.b.t. reiniging en rituelen is een beperkte samenvatting uit Lagercrantz: Uber wilkommene und unwilkommene zwillingen pagina 260 – 264. Zie ook bronnen in het menu van deze website.
[2] Lagercrantz Kaart 16 pagina 261. Het gaat om observaties van voor de tweede wereldoorlog die in wetenschappelijke of journalistieke vorm gepubliceerd zijn. Het wil dus geenszins zeggen dat deze aantallen een betrouwbaar of exact beeld van de werkelijkheid geven. Rapporteurs met een antropologische blik waar toen en zijn nu nog steeds tamelijk schaars.
[3] Lagercrantz hoofdstuk V, pagina 263.